تاریخچه تقویم ایرانی

تقویم ها طرح های صریحی هستند که برای زمان نسنجی استفاده می شوند. اولین تقویم‌هایی که از لحاظ تاریخی گواهی و فرمول‌بندی شده‌اند و تاریخچه تقویم را نشان می‌دهند، به عصر برنز مربوط می‌شوند که وابسته به توسعه نوشتار در خاور نزدیک باستان است.

گاهشماری سومری قدیمی‌ترین و پس از آن گاه شماری مصری، آشوری و ایلامی بود. سومری ها اولین کسانی بودند که در عصر برنز از تقویم در بین النهرین استفاده کردند. هر ماه در این تقویم ۲۹ یا ۳۰ روز داشت، بسته به اینکه روز اول ماه کامل بود یا خیر. صرف نظر از این، همیشه ۱۲ ماه در سال وجود داشت. مصریان تقویم خود را ایجاد کردند که از چرخه های ماه و ستاره ای به نام سیریوس برای پیگیری زمان استفاده می کرد.

جالب است بدانید که کشاورزی دلیل بزرگی برای اختراع تقویم ها بود. تغییر در فصول بسیار مهم بود زیرا بر معیشت دام و محصولات زراعی تأثیر می گذاشت. این می تواند تفاوت بین زندگی یا مرگ را برای تمدن های باستانی ایجاد کند! برای دریافت اطلاعات جالب و شگفت انگیز در مورد تاریخچه تقویم در دوره‌های مختلف همراه ما باشید.

انواع تقویم های ایرانی از ابتدای پیدایش آنها

مورخان بر این باورند که زمان‌سنجی به دوران نوسنگی بازمی‌گردد، اما تقویم‌های واقعی تا عصر برنز در سال ۳۱۰۰ قبل از میلاد وجود نداشت. سومریان در بین النهرین اولین تقویم را ساختند که یک سال را به ۱۲ ماه قمری تقسیم می کرد که هر ماه شامل ۲۹ یا ۳۰ روز بود. تقویم سومری با تقویمی که امروز استفاده می کنیم بسیار متفاوت بود. به این صورت است:

• یک سال ۳۶۰ روز داشت
• یک روز به ۱۲ ساعت تقسیم می شد – ۶ ساعت “روز” و ۶ ساعت “شب”.
• فصول مرطوب و خشک مشاهده شد
• هفته ای نبود
• هر ماه ۲۹ یا ۳۰ روز داشت
• روزهای مقدس در روزهای هفتم و پانزدهم ماه رعایت می شد
• هر چهار سال یک ماه اضافه می شد

تقویم‌های ایرانی یا گاهشماری ایرانی، متوالی از تقویم‌هایی هستند که برای بیش از دو هزار سال در ایران اختراع یا مورد استفاده قرار می‌گرفتند که به آن پارس نیز می‌گویند. تقویم ایرانی یکی از طولانی‌ترین ثبت‌های زمانی تاریخ بشر است که در طول تاریخ خود بارها و بارها برای مقاصد اداری، اقلیمی و مذهبی اصلاح شده است. تأثیرگذارترین فرد در ترسیم چارچوب های تقویم و دقت آن، حکیم عمر خیام، شاعر قرن یازدهم ایرانی بود. تقویم مدرن ایرانی در حال حاضر تقویم رسمی مدنی در ایران است. این روزها تقویم رومیزی نیز بیشترین کاربرد را دارد.

کهن ترین تقویم در ایران

تقویم هجری شمسی، تقویم اصلی امروزی ایران و افغانستان است و گاهی به آن تقویم شمسی هجری نیز می گویند و به اختصار SH و گاهی HS نیز نامیده می شود. تقویم هجری شمسی یکی از قدیمی ترین تقویم های جهان و همچنین دقیق ترین تقویم شمسی است که امروزه مورد استفاده قرار می گیرد.

تقویم هجری شمسی را نباید با تقویم هجری اسلامی که در بسیاری از کشورهای مسلمان و مسلمانان در سراسر جهان استفاده می شود، اشتباه گرفت. امروزه سررسید، از رایج‌ترین منابع برای مطلع بودن از تاریخ و روز به شمار می‌رود.

تقویم در دوره هخامنشیان

نخستین تقویم‌های این دوره بر اساس کتیبه‌های سلطنتی و آرشیو تخت جمشید به همراه اسناد بین‌النهرین و آرامی از مصر و باکتری‌ها معرفی شده و سپس نحوه تطبیق این تقویم‌ها در اسناد اداری بررسی شده است. هخامنشیان تقویم‌های محلی را در نظام اداری خود با محاسبات ریاضی و نجومی و با افزودن کبیسه هماهنگ می‌کردند. در آن زمان خبری از سررسید اروپایی یا همان تقویم اروپایی نبود و ایرانیان در این امر پیشتاز بودند.

تقویم در دوره ی اشکانیان

با پیروزی اشکانیان بر سلوکیان، اشکانیان همچنان از تقویم سلوکی استفاده می کردند که همانطور که در بالا توضیح داده شد بر اساس تقویم قمری- شمسی بود. به لطف اسناد میخی موجود بابلی، که در یک مورد از تاریخ های اشکانی و همچنین تقویم های سلوکی استفاده شده است، آغاز گاهشماری اشکانی را می توان به ۱۴/۱۵ آوریل ۲۴۷ قبل از میلاد ردیابی کرد که با سلطنت آرشاک شروع می شود. درست زمانی که این تاریخ به عنوان آغاز امپراتوری اشکانی تعریف شده است. این روزها سررسید وزیری از بهترین و در عین حال کامل‌ترین تقویم‌ها به شمار می‌رود.

تقویم در دوره ی ساسانیان

در سال ۲۲۴ پس از میلاد، زمانی که تقویم بابلی با تقویم زرتشتی جایگزین شد، ۱ فروردین و جشن سال نو نوروز به اول اکتبر کشیده شده بود. رسم قدیمی‌تر شمارش سال‌های سلطنت از زمان تاج‌گذاری پادشاه دوباره برقرار شد. در این مرحله، تقویم با فصل‌ها با هشت ماه به تاخیر افتادن (به‌طوری که پیش از شروع ماه نهم بود) و بر این اساس، تاریخ‌های گهنبر (جشنواره‌های کشاورزی) را تنظیم کرد.

تحول تقویم های ایرانی پس از اسلام

جریان اصلی و کنونی در مورد تقویم، محاسبه زرتشتیان از تاریخ شروع سالها در ۱۶ ژوئن ۶۳۲ پس از میلاد است. یزدگرد سوم آخرین پادشاه سلسله ساسانیان بود و از آنجایی که در آن زمان رسم شمارش سالهای سلطنت از زمان به تخت نشستن پادشاه بود، در غیاب پادشاه زرتشتی در حکومت اسلامی، سال شماری ادامه یافت. پس از آن نیز در هر دوره تقویم دچار تغییر و تحولاتی شد که در بخش‌های قبلی و بعدی مقاله به طور مجزا در موردشان صحبت کردیم.

تقویم یزدگردی

گاهشماری یزدگردی گاهشماری از ایران باستان است که با به تخت نشستن هر پادشاهی از سلسله ساسانی، منبع آن تغییر می کرد. از آنجایی که آخرین پادشاه ساسانی یزدگرد سوم بوده، نام او در این تقویم باقی مانده است. این تقویم در ۲۸ خرداد (۱۸ خرداد) سال یازدهم (۱۳۷۷ سال پیش) آغاز شده است. حدود ۱۱۰۰ سال قبل از «حرجت» (تاریخ اسلامی) تقویم اوستا جایگزین تقویم ایرانی باستان شد. این تقویم بر اساس محاسبه شمسی شامل ۱۲ ماه ۳۰ روزه و ۵ روز اضافی در پایان ماه دوازدهم بود. نام ماه های این تقویم عبارت بودند از: فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور، مهر، آبان، آذر، روز، بهمن، اسپندارمزد.

تقویم مجوسی

همان‌طور که کی‌دانید طی سالیان زیاد و از زمان پیدایش تقویم، در هر دوره و سلطنت، تقویم دچار تغییرات مختصری شده است. پس از درگذشت یزدگرد سوم از آن جایی که بر سر مبدا تقویم اختلافات زیادی وجود داشت و زمان مرگ یزدگرد سوم را به عنوان مبدا تقویم قبول داشتند، تقویم مجوسی پدید آمد. تنها تفاوت آن با تقویم یزدگردی ۲۰ سال است. اولی زمان شروع سلطنت این پادشاه و دومی زمان پایان سلطنت یزدگرد.

تقویم خراجی

تاریخچه و زمان پیدایش تقویم خراجی از پادشاهی خسرو پرویز آغاز می‌شود. تقویم خراجی در قرن سوم حجری و پس از تصحیح آن به وجود آمد. بسیاری از مورخین بر این باورند که این تقویم شباهت‌های زیادی با تقویم قمری دارد اما چون تقویم قمری دقیق‌تر بوده است، بیشتر مورد تایید افراد قرار داشته است.

تقویم جلالی

قدیمی ترین اشکال محاسبه زمان ایران به هزاره دوم قبل از میلاد برمی گردد. تعدادی از سیستم های تقویمی مختلف در ایران در طول قرن ها مورد استفاده قرار گرفته است، از جمله تقویم زرتشتی و تقویم اسلامی. اولین نسخه از تقویم مدرن هجری شمسی، تقویم جلالی، در قرن یازدهم توسط گروهی از منجمان از جمله دانشمند ایرانی عمر خیام ساخته شد.

تقویم حیوانی(غازانی)

تقویم غازانی پس از حمله مغول‌ها به ایران توسط خواجه نصیرالدین طوسی نگارش شده است. تنها تفاوت آن با تقویم جلالی روز اول شروع نوروز است و تنها ۱ روز با یکدیگر اختلاف دارند.

تقویم هجری شمسی

تقویم هجری برای ردیابی اعیاد و آیین های اسلامی، مسلمانان یا عربی استفاده می شد. مانند تقویم های دیگر ۱۲ ماه دارد فقط این ها به ماه های حرام و غیر حرام تقسیم می شوند. تقویم هجری هیچ ماه یا روز کبیسه ندارد. تقویم هجری شمسی یک تقویم شمسی است، به این معنی که محاسبه زمان آن بر اساس حرکات زمین به دور خورشید است. تقویم هجری شمسی یک تقویم شمسی است، به این معنی که محاسبه زمان آن بر اساس حرکات زمین به دور خورشید است.

بر خلاف تقویم میلادی، که از مجموعه ای از قوانین از پیش تعیین شده برای همگام ماندن با سال شمسی پیروی می کند، تقویم هجری شمسی بر اساس مشاهدات نجومی است. سال در نیمه‌شب نزدیک‌ترین به اعتدال بهاری در ایران آغاز می‌شود – به‌ویژه در نصف النهار زمان استاندارد ایران در طول جغرافیایی ۵۲.۵ درجه شرقی، که در حدود ۲۵۰ مایل (۴۰۰ کیلومتر) شرق تهران است. اولین روز سال نو نوروز نام دارد و در سراسر جهان توسط مردم ایران جشن گرفته می شود.

تقویم شاهنشاهی

ایران (ایران امروزی) از تقویم ایرانی استفاده می کرد. این تقویم از آن زمان تاکنون بارها اصلاح شده است. امروزه تقویم مورد استفاده در ایران و افغانستان هر سال از اعتدال بهاری یعنی حدود ۳۱ اسفند آغاز می شود.